انسان شهرها را می‌سازد / لیلا زارع کاریزی

   پیدایش شهرها را باید نقطة عطفی در تاریخِ اجتماعی انسانها به حساب آورد. شهرنشینی بی‌شک یک دگرگونی‌های فرهنگی و اجتماعی بوده که بیشتر موجب دگرگونی در روابط میان انسانها با یکدیگر گردید.

   گامهای اوّلیه در رسیدن به مرحلة شهرنشینی با افزایش جمعیّت و سپس افزایش بهره‌برداری از محیط همراه بود. ساکنان شهر بیشتر در‌گیر کارهایی سوای تولید غذا بودند و تغذیة آنها متّکی بر مازاد محصول غذایی تولید گنندگانِ کشاورز بود.

   در فرهنگ معین واژه‌های پیوسته و مرتبط به همِ «مدنی» و «مدنیّت» به ترتیب منصوب به مدینه به معنای شهر‌نشینی و تمدّن معنا شده است. در  واژه‌نامه‌های لاتین نیز واژة «civilization» به معنای شهرنشینی آمده است. با آنکه دانشمندان رشته‌های مختلفی چون علوم اجتماعی، باستان‌شناسی، فلسفه، انسان‌شناسی و شهرسازی، تعریفهای گوناگونی از شهر و شرایط شهرنشینی به دست داده‌اند، هنوز پس از گذشت 50 سال، نظریّه‌های گوردون چایلد (باستان‌شناس انگلیسی) بیشتر مورد توجّه محققان قرار می‌گیرد.

   چایلد این دوره از زندگی انسان را که مرحلة گذر از دوران پیش از تاریخ به دوران تاریخی است، «انقلاب شهرنشینی» خواند. [امروزه با به وجود آمدن نگاههای جدید به ویژه در حوزة علوم اجتماعی، انتخاب واژة انقلاب برای این مراحل چندان صحیح به نظر نمی‌رسد زیرا طول زمانیِ این دوره‌های عبور و گذر، بیش از آن است که بتوان آنها را انقلاب خواند].

شرایط دهگانه چایلد برای توصیف یک شهر عبارتند از: ۱)گسترش روستاها 2) ترکیب و عملکرد 3) تمرکز و عملکرد 4) بناهای عمومی 5) پیدایش جامعة طبقاتی 6) اختراع خط 7) پیشرفت علوم ریاضی و نجوم 8) جمع شدن متخصصان تمام وقت در شهرها و پیشرفت صنعت و هنر 9) پیدایش و گسترش تجارت با مناطق دور دست ۱۰) استقرار روابط سازمان یافتة سیاسی و حکومتی به جای روابط قومی وخانوادگی.

   پژوهشگران دیگری نظریّات چایلد را نقد کردند و به خصوص برخی از پیشنهادهای وی را در توصیف مراحل آغاز دوران شهرنشینی نپذیرفتند. برخی دیگر را هم رد کردند و به جای آنها عوامل دیگری را نشانه‌های شکل‌گیری شهر و شرایط اصلی شهرنشینی دانستند.  نکتة قابل توجّه این است که در میان برخی جوامع، بسیاری از ارزشهایی که ما آنها را در ارتباط با شکل‌گیری شهر و شهرنشینی می‌دانیم فراهم آمده، امّا این شرایط منجر به ایجاد زندگی شهری نگردیده است؛ برای نمونه در قارّة آمریکا، در منطقة آمریکای مرکزی، دانشمندان مدّتهاست که در جنگلهای پیرامون بناهای برجای مانده از مایاها که در گواتمالا و یوکان متمرکز هستند، به دنبال محوّطه‌هایِ مسکونی شهری می‌گردند، اما چنین به نظر می‌رسد که با وجود معماری عظیم یافت شده، هنرِ به کار رفته در ساخت بناها و اشیای یافت شده، کاربردِ خطّ هیروگلیف و تقویمِ دقیقِ مایایی، این فرهنگِ عظیم بر شهرنشینی استوار نبوده است.

   امّا در کشورمان ایران، دکتر صادق ملک شهمیرزادی (باستان شناس) پس از بررسی دقیق شرایط به وجود آمده که منجر به توسعة جوامع انسانی در دوران نوسنگی و در آستانه ورود انسان به تمدن و شهرنشینی شده است، نتیجه می‌گیرد که در جریان‌گذر از جامعة غیر شهری به شهر در خاورمیانه، مهم‌ترین عاصل مؤثر، مازاد محصولِ جامعة تولید کننده بوده است.

   این عامل اصلی به نوبه خود به دو عامل فرعی وابسته است: ۱ـ ازدیاد جمعیّت  ۲ـ فناوری.

² شرایط اصلی و اساسی که تاکنون برای به وجود آمدن شهرها و آغاز دوران آغاز شهر‌نشینی مطرح شده است را می‌توان در 23 عامل اصلی خلاصه کرد. هر یک از این عوامل به عوامل فرعی دیگری نیز تقسیم می‌شوند و در مجموع همگی به یکدیگر وابسته‌اند. ایجاد شهرها و آغاز شهر‌نشینی و تمدّن را می‌توان در چهار مقولة اصلی یعنی ۱ـ توسعه اقتصاد کشاورزی و آبیاری، ۲ـ گسترش مبادلات تجاری، ۳ـ پیدایش بناهای عام‌المنفعه (همگانی) و یادمانی و ۴ـ ایجاد تشکیلات سیاسی و اجتماعی، خلاصه کرد.

   در جدول زیر می‌توانید، عوامل و شرایط اصلی به وجود آمدن شهرها و جامعه‌های شهرنشین را بر اساس دیدگاه دانشمندان و مکاتب گوناگون مطالعه کنید.

عوامل اصلی	نظریّه پردازان
	چایلد	آدامز	وایت هاوس	مجیدزاده	نظریه‌های مارکسیستی	ملک شهمیرزادی
توسعة اقتصاد کشاورزی و آبیاری	+	+	+	+	ـ	+
ایجاد تخصص	ـ	ـ	ـ	ـ	+	+
استفاده از وسایل حمل و نقل سریع	+	+	+	+	+	+
نظامی‌گری	ـ	ـ	+	+	ـ	+
بناهای‌عام‌المنفعه (همگانی و یادمانی)	+	+	+	ـ	+	+
ازدیاد جمعیّت	ـ	ـ	ـ	+	+	+
هنرهای تجسّمی	+	+	+	ـ	+	+
تشکیلات سازمان یافته (سیاسی)	+	+	ـ	+	+	+
نگارش	+	+	+	+	+	+
گسترش شهر متناسب یا ازدیاد جمعیّت	+	+	+	+	+	+
ازدیاد درآمد	+	+	+	+	+	ـ
توسعة علوم	+	+	+	+	ـ	ـ
به وجود آمدن طبقات اجتماعی	+	+	+	+	+	ـ
زیستگاه و اقتصاد  (آبیاری)	+	ـ	ـ	+	+	ـ
ترکیب و عملکرد	+	ـ	ـ	ـ	+	ـ
اسکان در دهکده‌ها و ایجاد نظم مولّد در جامعه	ـ	ـ	ـ	ـ	+	ـ
گسترش دامداری	ـ	ـ	ـ	ـ	ـ	ـ
دگرگونی روابط تولیدی	ـ	ـ	ـ	ـ	ـ	ـ
پیدایش مازاد محصول	ـ	ـ	ـ	ـ	ـ	ـ
پیدایش دولت	ـ	ـ	ـ	ـ	ـ	ـ
پیدایش دارایی خصوصی	ـ	ـ	ـ	ـ	ـ	ـ

 

منابع گزیده:

۱ـ محسن حبیبی، از شار تا شهر.

۲ـ یوسف مجیدزاده، آغاز شهرنشینی در ایران.

۳ـ سید منصور سیدسجادی، شهرنشینی در فلات ایران.