قناتها هم عروسی می‌کنند / آزاده درخشان
آبراهة زیرزمینیِ (کانال) کنده شده توسّط انسان برای به دست آوردن و گردآوردنِ آب شیرین و انتقال آن به سطحِ رویین زمین برای مصارفِ گوناگون چون آشامیدن یا سیراب کردن زمین‌های کشاورزی را در ایران و آسیای میانه «قنات» یا «کاریز» می‌گویند. کاریز واژه‌ای فارسی و قنات کلمه‌ای عربی شده است. این واژه در زبانِ اَکَدی و آشوری به شکلِ «قانو»، در عربی به صورت «قنا» و در لاتین به صورتِ «کانال» آمده است.
«آنکسی‌مندر»، «ابن خردادبه خراسانی»، «ابن‌فقیه همدانی» و دانشمندان و مورّخان نام‌آور زیادی از قنات به عنوانِ یکی از شاهکارها و فنّ‌آوریهای بی‌نظیر انسانی یاد کرده‌اند.
در ایران به دلیل موقعیّت جغرافیایی ویژه‌اَش و با توجّه به این که کشورِ ما در زمرة کشورهای نیمه‌خشکِ دنیا به شمار می‌رود، دستیابی به آب شیرین و قابل آشامیدن در همة دوره‌ها از اهمیّتِ خاصّی برخوردار بوده است. در گذشته‌ها آبرسانی به شکل امروزین مرسوم نبوده است؛ بنابراین مردم با در نظر داشتن شرایط طبیعی و قابلیّت‌های محیط زیستِ ایران به نوآوری کاربردی قابلِ توجّهی دست زده‌اند. این کارِ نوین، ایجاد نوعی شبکة آبرسانی زیرزمینی بوده که آنگونه که پیش‌تر گفته شد به آن کاریز یا قنات می‌گویند.
قناتها تا به امروز به زندگی خود ادامه داده‌اند و مردم برای دستیابی به آبِ گوارا، از آنها به دقّت نگهداری می‌کنند. در این راه، آیین‌ها و مراسمِ گوناگونی نیز به وجود آمده است. «عروسی قناتها» از جملة این آیین‌ها است. عروسی قناتهای مادّه و نَر. معیارِ نَر و مادّه بودنِ قناتها در مناطقِ مختلف ایران تفاوت می‌کند. برخی از آنها عبارتند از:
۱ـ در بخشهایی از ایران، آبِ تند و خروشان را نَر و آبِ ملایم، آرام و بی سروصدا را مادّه می‌دانند؛ در مناطقی چون: روستای کَمَره در شهرستان خمین.
۲ـ در برخی نقاطِ ایران، پوستِ دست مقنّی (کسی که قنات را می‌کَند) وسیلة تشخیص نر و مادّه بودنِ آبِ قنات است؛ بدین‌صورت که اگر پوستِ دستِ مقنّی هنگامِ کار کردن در قنات زِبر شود، قنات نَر و اگر نرم شود، قنات مادّه به شمار می‌رود؛ در مناطقی چون: روستاهای پیرامونِ استان و شهرِ اراک.
۳ـ در برخی مناطقِ ایران، قناتی را که مقدارِ آب آن متغیّر باشد و کم و زیاد شود را نر می‌دانند؛ در مناطقی چون: روستای گرماب (میان ملایر و اراک).
۴ـ در برخی جاها آبی که دارای موادّ آهکی بوده و دیر هضم باشد را نر و آبی که زود هضم باشد را مادّه می‌نامند؛ در مناطقی چون: دو رشته قناتِ کهریز بالا و کهریز پایین در روستای علیم‌آباد از توابعِ اراک که اوّلی را نر و دوّمی را مادّه می‌دانند.
مراسمِ عروسیِ قناتها به دورانِ ستایشِ آناهیتا (خدابانوی ایرانی) و تیشتر باز می‌گردد. امروز در بسیاری از نقاط ایران از جمله روستاهای اراک، تفرش، ملایر، تویسرکان، محلّات، خمین، گلپایگان، دلیجان، چهارمحال و بختیاری، اصفهان، دامغان، شاهرود و یزد متداول است.
زن گرفتن برای قناتِ نَر:
با انتخاب عروس قنات که ممکن است یک بیوه زن یا یک دوشیزه (دختری که ازدواج نکرده است) باشد، مراسمِ جشنِ عروسی را برگزار می‌کنند و خطبة عقد را بر سر قنات و یا در خانه‌ای می خوانند؛ در این‌صورت، کوزه‌ای از آب همان قنات را بر سرِ سفرة عقد می‌گذارند. پس از «بله» گفتن عروس، حاضران در این مجلس، شادی می‌کنند، شیرینی می‌خورند، ساز می‌زنند و جشن می‌گیرند. پس از پایانِ جشن، به سوی مظهرِ قنات (محلّ خارج شدن آب) می‌روند و در آن آب تنی می‌کنند. ممکن است یک یا دو بار در سال برای این که قنات قهر نکند، این کار را تکرار کنند.
شوهر دادن قناتِ ماده:
نمونة این مراسم در شهرِ یزد برگزار می‌شود. در این مراسم، مردمِ روستا، جوانی از جوانانِ برومندِ روستا را به عنوانِ داماد برمی‌گزینند. لباس و جامه‌ای زیبا بر تنِ وی می‌پوشانند و سپس با ساز و دهل، او را به سویِ قنات می‌برند. او قنات را صدا می‌زند. مردم نقل و نبات پخش می‌کنند و شادی‌کنان، جشن می‌گیرند.
قربانی کردن برای قناتها و چشمه‌ها:
در برخی از مناطقِ ایران پس از خشک شدنِ آبِ قناتها، گاو یا گوسفندی را قربانی می‌کنند که نمونه‌هایی از این رسم را در شهرستانِ بوانات ( از توابعِ شهرضا در استانِ اصفهان) و چشمة رسول‌الله می‌توان دید.
منابع برگزیده:
۱ـ صداقت‌کیش، جمشید، مجموعة مقالات قنات (ج۱).
۲ـ مصطفوی، محمّد‌تقی، اقلیم پارس.
۳ـ پویا، سیّد‌عظیم،آب‌نامة یزد (ج۱ـ شناخت زمین).
۴ـ صفی‌نژاد، جواد، نظام‌های آبیاری سنّتی در ایران.
