شمیرانات در گذر زمان - علی روستاییان فرد و حمیدرضا منصوریان

شمیرانات شمالی‌ترین بخش شهر تهران را در بر می‌گیرد و شامل این مناطق است: منطقه‌ی یک، بخشهای شمالی مناطق دو، سه و چهار شهرداری تهران، بخش لواسانات (لواسان کوچک و بزرگ) و فشم.

این شهرستان از دیرباز محلّی برای سکونت انسانها بوده است؛ چنانکه آثار یافت شده در مناطقی چون دروس، چیذر، پل رومی و تپّه‌های قیطریّه گویای پیشینه‌ای کهن (هزاره‌ی دوّم پ.م.) این منطقه هستند. با روی کار آمدن دولت‌های بزرگ پیش از اسلام این منطقه نیز به دلیل دارا بودن آب و هوایی خوب ونیز موقعیّت ویژه‌ی جغرافیایی‌اش مورد توجّه قرار گرفته است. این اهمیّت پس از اسلام نیز ادامه یافته و در دوره‌های سلجوقیان، صفویان، زندیان و قاجاریّه به اوج خود رسید.

شمیرانات در دوره‌ی قاجاریّه از وجوه مختلفی مورد توجّه قرار گرفته است کهاز آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱ـ سیاسی بودن منطقه: با وجود برخی از کاخهای سالطنتی همچون صاحبقرانیّه و محمودیّه و نیز وجود باغها و سفرتخانه‌های دولتهای بیگانه‌ای همچون بریتانیا، روسیّه و ترکیّه (عثمانی) و تأثیرگذاری این مراکز در شکل‌گیری حرکت های نوین سیاسی در تاریخ ایران معاصر (از جمله جریان مشروطه‌خواهی و عزل و نصب‌های حکومتی).

۲ـ خوش آب و هوایی و نزدیکی به پایتخت: این محدوده در دوران قاجار به دلیل نزدیکی به دارالخلافه‌ی تهران، محلّ خوبی برای استراحت شاهان و شاهزادگان و نیز مردم شهر تهران به شمار می‌رفته است. ییلاقی بودن، طبیعت بکر و زیبا، باغها، رودها، نهرها و شکارگاه‌ها جملگی سبب رونق منطقه از این دیدگاه شده‌اند.

۳ـ رونق اقتصادی منطقه: روستاهای شمیرانات بخشی از نیازهای تهران را با محصولات گوناگونی چون تولیدات گیاهی و دامی تأمین می‌کرده‌اند. قسمتی از این تولیدات که امروز نیز همواره و به گونه‌ای پیشرفته‌تر تولید می‌شوند عبارتند از: میوه‌هایی چون سیب، گیلاس، آلبالو، زردآلو، گردو و حبوباتی چون گندم، جو، لوبیا، عدس و محصولاتی دامی.

۴ـ اهمیّت مذهبی منطقه: با وجود مراکزی چون امامزاده صالح، امامزاده قاسم و امامزاده اسماعیل که کانونهای گردآمدن مردم بوده‌اند.

با گسترش شهر تهران در دوران پهلوی، شهرستان شمیرانات از اهمیّت ممتازی برخوردار شد، به گونه‌ای که مرکز سیاسی ایران به این منطقه منتقل شده، مجموعه هایی چون صاحبقرانیّه و سعد‌آباد با رویکردی سیاسی مطرح شدند. پیوند بین مرکز قدیم تهران (دارالخلافه) و مرکز جدید حکومت به وسیله‌ی جادهّ‌ها و خیابانهای احداث شده، بیش از پیش بر رونق منطقه افزود و همچنین این منطقه را از حالت ییلاقی بودن خارج ساخته، به ویژه در دوران پهلوی دوّم به صورت یکی از مناطق بزرگ شهر تهران درآمد. ساخت و سازهای متعدّد در دوران پهلوی و پس از ان در دوران جمهوری اسلامی، شکل روستایی و تفرّجگاهی این منطقه را دگرگون ساخته، آنرا به صورت منطقه‌ای شهری، بزرگ و پر جمعیّت درآورده است. همکنون این منطقه با وجود اینکه نام شمیرانات را بر خود دارد، منطقه‌ی یک و بخشهایی از مناطق دیگر را در ابرشهر تهران در بر گرفته است.

برای آگاهی بیشتر از پیشینه‌ی بخشهای گوناگون منطقه‌ی شمیرانات به جدول زیر مراجعه کنید:

روند تحوّلات منطقه	نام منطقه	رج
ـ این منطقه در سمت راست جاده‌ّی قدیم شمیرانات قرار داشته است. قناتی جهت آبیاری این منطقه، حفر شده که همکنون نیز آب دارد. ـ قدیمی‌ترین آثار یافت شده در آن مربوط به ۱۲۰۰تا۸۰۰ پ.م. است که مربوط به عصر آهن می‌باشند. در سالهای ۴۸ـ۱۳۴۷ این منطقه حفّاری شده که ۳۵۰ قبر باستانی در آن یافت  شده است. در سال ۱۳۶۰  تپّه‌های قیطریّه تبدیل به ایستگاه تعمیرات شرکت واحد شد که بخشی از قبرستان قدیمی این محلّ را از بین برد. ـ در عصر ناصری این منطقه به اتابک امین‌السّلطان تعلّق داشت. وثوق‌الدّوله، شهاب‌الملک، سردار اسعد بختیاری، احمد شاه قاجار از چهره‌های سیاسی نامبرداری هستند که برای مدتّ محدودی در این باغ سکونت داشته‌اند. در دوران قاجار دو بنا در این باغ ساخته شد. ـ رضا شاه پهلوی و تنی چند از سران حکومت پهلوی نیز چون سپهبد زاهدی در این مکان برای مدتّی ساکن بوده‌اند. ـ در بیشتر دوره های تاریخی پیش از پهلوی این منطقه حالتی شکارگاهی نیز داشته است.	قیطریّه	۱
ـ در این منطقه سفالینه‌هایی شبیه آنچه که از طبقات متعلّق به هزاره‌ی دوّم پ.م. در سیلک کاشان و فلات مرکزی ایران یافت شده به دست آمده است. ـ دروس در دوران قاجار از مناطقی بوده که تحت اختیار خاندان مخبرالدّوله قرار داشته است. در همین دوره جمعی از ارامنه نیز در این محدوده ساکن بوده‌اند.	دروس	۲
ـ این منطقه باغهای متعدّدی داشته که با سه رشته قنات آبیاری می‌شده‌اند. این منطقه به همین سبب مورد توجّه برخی از پادشاهان قاجار قرار گرفت که از آن جمله ناصرالدّین شاه و مظفرالدّین شاه را می‌توان نام برد. ـ در این محدوده در برخی قسمتها بناهایی مربوط به زرتشتیان وجود داشته است. بنای امامزاده اسماعیل نیز در این منطقه قرار دارد.	چیذر	۳
ـ بر روی رودخانه‌ی تجریش، پلی آجری و بزرگ ساخته شده بود. این پل نزدیک سفرت عثمانی قرار داشت و چون عثمانی را در قدیم روم می‌گفتند، این پل را نیز پل رومی نامیده‌اند.	پل رومی	۴
ـ نام این منطقه را در برخی کتابها به صورت  طجرشت آورده‌اند. برخی نیز این منطقه را جایگاهی برای قصرهای ییلاقی دانسته‌اند. ـ در برخی کتابها آمده است که وقتی طغرل سلجوقی به ری رفت، در آنجا بیمار شد و برای بهبودی به تجریش رفت. وی در این منطقه سلامتی‌اش را به دست نیاورد و درگذشت و در نهایت در ری دفن شد. ـ کریم‌خان زند نیز به سبب بیماری به تجریش رفت. او بر خلاف طغرل به سبب لطافت هوای منطقه سلامتی خویش را باز جست. ـ از بناهای باقی‌مانده در تجریش می‌توان  به امامزاده صالح و بازار فعلی تجریش اشاره کرد. ـ بسیاری از بناهای تجریش در اثر سیل سال ۱۳۶۶ از بین رفتند و بسیاری از بناهای آن بار دیگر تجدید بنا شدند. ـ یکی از کهن‌ترین درختان تهران نیز در امامزاده صالح قرار داشت که چندی پیش بریده شد.	تجریش	۵
ـ روستایی بوده با سیصد نفر سکنه که آب آن از منطقه‌ی آبک تأمین می‌شده است. ـ در زمان ناصرالدّین شاه این منطقه محلّی برای آموزش سپاهیان و دیدن سان از آنها بود است.	ازگل	۶
ـ این منطقه که روستایی با هفتاد نفر جمعیّت بوده، ملأ  نامیده می‌‌شده است که بعدها وقتی ناصرالدّین شاه این روستا را به اقدس‌الدّوله یکی از زنانش واگذار می‌‌کند، نام اقدسیّه به خود می‌گیرد. ـ در زمان رضا شاه اقدسیّه اردوگاه تابستانی دانشکده‌ی افسری بوده است.	اقدسیّه	۷
ـ واژه‌ی زرگنده به معنای انباشته از زر است. این روستا توسّط سه رشته قنات در همه‌ی فصل‌ها و در تابستانها با آب رودخانه‌ی دربند آبیاری می‌شده است. ـ عمارت تابستانی سفارت روسیّه(پارک اتابک) در این مطقه قرار داشته است که یکی از پایگاه های تأثیر گذار سیاسی و محلّی برای بسط نشستن سیاستمداران بوده است.	زرگنده	۸
ـ شمالی‌ترین روستای تهران است. آب این منطقه از قناتها و رودخانه‌ی پس قلعه تأمین می‌شود. در این منطقه مسجد جامع دربند و محلّه‌ی کنار محلّه قرار داشته، یکی از نخستین مهمانخانه‌های تهران نیز در این منطقه ساخته شده است.	دربند	۹
ـ این منطقه در شمال زرگنده قرار گرفته و از دهات آن به شمار می‌رفته و نام پیشین‌اش خلازیر بوده است. زمینهای این منطقه متعلّق به عزت‌الدّوله همسر علی‌خان امین‌الدّوله‌ بوده که پس از وی به میرزا جعفر حکیم‌الهی رسید که او اینجا را آباد کرد و به همین مناسبت این منطقه الهیّه نامیده شد. ـ در دوران قاجار این منطقه به صورت تفرّجگاه بوده، سپس در آن کارخانه‌ی کبریت سازی در آنجا بنا گردیده است. ـ در سال ۱۳۶۱ه.ش. در این منطقه کارخانه‌ی رنگ سازی ساخته شد.	الهیّه	۱۰
ـ دیزج علیا عربی شده‌ی دژ بالا است. ـ به دوران حکومت عضدالدّوله‌ی دیلمی (در سال ۳۷۰ه.ق.) بقعه‌ای بر روی مزار امامزاده قاسم ابن حسن ساخته شد. ـ به دوران سلجوقی نیز ضریحی برای این امامزاده ترتیب داده شد. ـ در زمان ناصرالدّین شاه این منطقه متعلّق به ملک‌التّجار بود. ـ گورستان ظهیرالدّوله که محلّ دفن بسیاری از بزرگان فرهنگی کشور چون ملک‌الشعرای بهار، رهی معیّری و روح‌الله خالقی است در زمینهای این منطقه بر پا شده است.	امامزاده قاسم (دیزج علیا)	۱۱
ـ این منطقه در دوران قاجار ییلاقی مصفّا  برای بسیاری از شاهزادگان به شمار می‌رفته و نام قدیم‌اش ایوَن دِوده بوده است. ـ امین السّلطان این منطقه را به تملّک خود در آورد. ـ یک امامزاده و یک مسجد قدیمی به نام مسجد حاجی حیدر از یادگارهای بر جای مانده از دوره‌های کهن در این منطقه هستند. ـ در جنگ جهانی دوّم بخشی از زمینهای اوین به اردوگاه نظامی تبدیل شد و سربازان در آن اردو زدند. بعدها در زمینهای این منطقه مجموعه هایی چون هتل اوین، شهربازی، نمایشگاه بین‌المللی و مجتمع‌های آپارتمانی جدید تأسیس شد.	اوین	۱۲
ـ به سبب شیب زیاد زمین به این منطقه دزاشیب گفته‌اند. دزاشیب همان دژشیب است که قلعه‌ی پایین دست به شمار می‌رفته است. در برخی دوره‌ها به اشتباه این منطقه را دزآشوب نیز خوانده‌اند. این منطقه به دلیل نزدیکی به تجریش و امامزاده صالح اهمیّت زیادی داشته است.	دزاشیب	۱۳
ـ این منطقه متعلّق به ظلّ‌السّلطان فرزند ناصرالدّین شاه بوده است. ـ علیخان والی، پسر محمّد قاسم خان، حکمران فارس، این مطقه را خریده و در آن کاخی برپا کرد که بعدها به همین مناسبت این منطقه را تپّه علیخان نامیده است. در دوره‌ی قاجاریّه و پهلوی کاخهای متعدّدی در این منطقه ساخته شدند که بخش زیادی از آنها همکنون در مجموعه‌ی تاریخی‌-‌ فرهنگی سعدآباد پا بر جا هستند.	سعد‌آباد (تپّه علی‌خان)	۱۴
ـ در دوره‌ی قاجار این منطقه شکارگاه و تفرّجگاه خوبی به شمار می‌رفته است. بیشترین ساکنان این منطقه را سادات تشکیل می‌داده‌اند. امام جمعه‌ی تهران نیز در این دوره در این منطقه ساکن بوده است.	ولنجک	۱۵
ـ در این منطقه روستایی وجود داشته به نام کِردِوی. مردم این روستا معتقد بودند که روستایشان به دست قهرمانی اسطوره‌ای به همین نام ساخته شده است. ـ این منطقه در دوران قاجار مورد توجّه بسیاری از شاهان و شاهزادگان قرار گرفت و در دوران فتحعلی شاه قاجار جزو مایملک شاه به شمار می‌رفته است. ـ در زمان ناصرالدّین شاه، ایشک آغاسی مأمور می‌شود در شمال تهران برای پادشاه منطقه‌ای بیابد که استراحتگاه و کاخی ییلاقی در آن بنا کنند. به این ترتیب، روستای کردوی انتخاب شد و به مناسبت حضور پادشاه در آن صاحبقرانیّه نامیده شد. صاحبقران لقبی است که به پادشاهانی داده می‌شد که بیش از سی سال حکومت می‌کردند. در دوره‌ی قاجار هر سی سال یک قرن بوده است. ـ در دوران پهلوی نیز این منطقه همواره مورد توجّه بود و در کنار کاخ صاحبقرانیّه، کاخ نیاوران نیز ساخته شد.	نیاوران	۱۶
ـ این محلّ اقامتگاه ییلاقی اقبال‌السّلطنه ـ عکّاس باشی ـ در شمیران و نزدیک نیاوران است. اقبال‌السّلطنه‌ در دربار ناصرالدّین شاه قاجار پیش از دریافت لقب اقبال، لقب آجودان داشته است و بنابراین مایملک او را آجودانیّه می‌گفتند.	آجودانیّه	۱۷
ـ زمینهای این منطقه متعلّق به علیقلی خان فرمانفرما بوده است. بعدها این منطقه به سفرات ایتالیا فروخته شد.	فرمانیّه	۱۸
ـ جماران روستایی است در پایکوه که بخشی از آن را درّه جنّی و بخش دیگرش را روستا  تشکیل داده است. در برخی از نوشته‌ها جماران را جمهران نامیده‌اند. این منطقه را جمهران ری نیز گفته‌اند. از بزرگان این منطقه می‌توان به سیّد محمّد باقر جمارانی اشاره کرد که در این ناحیّه می‌زیسته است. امام خمینی نیز از بزرگان سیاسی و دینی است که برای مدّتی در این منطقه زیسته است.	جماران	۱۹
نام قدیم این منطقه تنگ درّه بوده است. تنگ درّه بعدها به حصارک جماران معروف شد. این منطقه یکی از راه‌های صعود به قلّه‌ی توچال و نیز شهرتانک بوده است. پارک جمشیدیّه در دوران پهلوی در این محدوده ساخته شد.	حصارک	۲۰
نام دیگر این منطقه شاه‌آباد بوده است. این نام را مظفّرالدّین شاه قاجار پس از ساخت عمارتی در آن بدانجا داد. عمارت مظفّرالدّین شاه پس از تغییر حکومت به بیمارستان مسلولین (مبتلایان به بیماری سل) تبدیل شد و بعدها به بیمارستان شاه‌آباد شهرت یافت.	دار‌آباد	۲۱
این منطقه متعلّق به ظهیرالدّوله بوده است و در گذشته ساکنان این منطقه را بیشتر سادات تشکیل می‌داده‌اند. در این منطقه مسجدهای پرشماری ساخته بوده‌اند.	جمال‌آباد	۲۲
این محدوده در دوران ناصرالدّین شاه متعلّق به انیس‌الدّوله همسر وی بوده است. کاشانک دارای موقوفه‌هایی نیز بوده است.	کاشانک	۲۳
از زمان محمّد شاه قاجار این منطقه رو به آبادانی گذارد. وی در این منطقه کاخی بر پا داشت. احتشام‌السّلطنه محمود علامیر این منطقه را پس از چند دست گردیدن به تملّک خود درآورد و بدین سان این محلّ محمودیّه نامیده شد. در این منطقه جمعی از مسیحیان که به زبانهای فارسی، ارمنی و ترکی صحبت می‌کرده‌اند، ساکن بوده‌اند.	محمودیّه	۲۴
ـ برخی این منطقه را قلاهک نیز گفته‌اند. باغ و عمارت تابستانی انگلیسی‌ها در این منطقه تأسیس شده است. در جریان توپ بستن مجلس، برخی از آزادیخواهان همچون دهخدا، تقی‌زاده و بهاءالواعظین خود را به قلهک رسانده و در عمارت تابستانی سفارت بریتانیا پناهنده شدند. ـ بنای یک گورستان مسیحیان و نیز بنای امامزاده اسماعیل در این ناحّیه قرار داشته‌اند.	قلهک	۲۵
از دیگر نامهای این منطقه گنج‌آباد است. این نام به دلیل وجود خرابه‌هایی بوده است که برخی احتمال می‌دهند متعلّق به شهر باستانی آپامئا (مربط به دوران سلوکیان) باشد.	امانیّه	۲۶
این محدوده در دوران قاجار به صورت یک روستا بوده است و در دوران قاجار به امام جمعه‌ی تهران تعلّق داشته است.	اسدآباد	۲۷
ـ در دوران ناصرالدّین شاه قاجار این منطقه مورد توجّه شاه قرار داشته است. مالک نخستین آن میرزا فتحعلی‌ خان شیرازی (صاحب دیوان) بود. بعدها این منطقه به حسام‌السّلطنه واگذار شد. ـ در دوران پهلوی این منطقه به تصرّف دولت در آمد. انجمن ملّی تربیت بدنی در این منطقه ساخته شد و سپس این منطقه به اردوی پیشاهنگی تبدیل گردید.	منظریّه	۲۸
این منطقه به دلیل تولید لبنیّات بهداشتی معروف بوده است. در دوران پهلوی در آنجا بیمارستان صناعی نظامی تأسیس شد. شهرک ولیعصر، چمران و طالقانی بعدها در این منطقه  ساخته شدند.	اراج	۲۹
نام پیشین این منطقه، حسینیّه بوده است. این محدوده به غلام‌حسین خان غفّاری (صاحب اختیار) تعلّق داشته است. او از عکّاسان به نام دوران قاجار است و بخشی از بهترین عکسهای وی همکنون در عکسخانه‌ی کاخ گلستان نگهداری می‌شود.	اختیاریّه	۳۰
این منطقه‌ی ییلاقی به سبب لطلفت هوا همواره در تهران معروف بوده است. در دهه‌ی شصت هجری خورشیدی سیلی در این منطقه به وجود آمد که بخشی از شمال تهران را نابود کرد. این سیل سبب کشته شدن جمعی از مردمان این منطقه نیز شد.	گلاب‌درّه	۳۱
این منطقه مرکز رودبار قصران است و در دوران قاجار به عنوان یکی از تفرّجگاه‌های شمال تهران به شمار می‌رفته است.	فشم	۳۲
ـ روستاهای واقع در دامنه‌ی جنوبی البرز، قصران نامیده می‌شدند که به دو ناحیه‌ی داخلی(علیا) و خارجی(سفلی) تقسیم می‌شده‌اند: لواسانات بخشی از قصران داخل است که که از توابع رودبار می‌باشد و شامل ده‌هایی چون: ایگل، اوشان، آهار، آبنیک، دربندسر و فشم است. ـ همکنون لواسانات به دو قسمت تقسیم می‌شود: روستای لواسان بزرگ که بخشی قدیمی‌تر است و شهر لواسان (لواسان کوچک) که جدیدتر و به تهران نزدیکتر است. ـ از دوره‌های کهن روستا نشینی در این منطقه سکونتگاه‌هایی وجود داشته است که مهمّ‌ترین آنها عبارتند از: تپّه حصارک (با آثاری از هزاره‌ی پنجم پ.م.)، مسجد امام حسن عسگری و امامزاده احمد (قرن ۷و۸ ه.ق.)، امامزاده یوش (دوران تیموری)، خانه‌ی نظام‌السّلطان و درخت چنار کهن روستا (دوران قاجاریّه) و سدّ لتیان (دوران پهلوی).	لواسانات	۳۳

 

منابع گزیده:

۱ـ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۸۱.

۲ـ سلیمی مؤیّد، سلیم، سیمای میراث فرهنگی تهران، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، ۱۳۸۱.

3ـ کامبخش‌فرد، سیف الله، نگاهی به تهران در سه هزار سال پیش، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، ۱۳۸۰.

4ـ لودو، کریستف، شمیران یا باغهای گمشده، ترجمه‌ی رضا رادنژاد، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۶.

5ـ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۴.