واژگان معماری سنتی ایرانی

در معماری سنتی ایران واژگانی زیبا کاربرد داشته اند که بسیاری از آنها فارسی ناب بوده و ریشه در هزاران سال ادبیات این سرزمین داشته اند. آگاهی از آنها برای همگان آموزنده و کاربرد آنها به جای بسیاری از واژگان بیگانه روا و بایسته است.

 منبع: کتاب سبک شناسی معماری ایرانی - معماری اسلامی( دکتر پیرنیا)

جر تراش داده شده ای که با آجر دیگر در آب ساییده شده باشد.	آبساب
آجری که قبل از پخت به صورت دلخواه شکل داده اند.	آجر پیش بر
ملات	آژند
بخش رو به غرب	آفتاب کور
تزئینات الحاقی– نماسازی سنگی-آجری کاشیکاری و گچکاری	آمود
انتهای پای گنبد	آوگون
در گنبدهای دو پوسته پوشش زیرین را گویند.	آهیانه
سقف	آسمانه
در معماری به اندازه شش گره 40 سانی متر.	ارش
بخشی از پائین دیوار است که معمولا برای استحکام بیشتر آمودی از سنگ و کاشی دارد.	ازاره
در معماری پوشش منحنی(سغ) را گویند.	ازج- ازغ
نقش گردان یا انحنا دار	اسلیمی
دیوار جداکننده - دیواری که میان دو پایه باربر می سازند.	اسپر
طبقه - سقف	اشکوب
بلندی–  ارتفاع	افراز
کنتراست	انبسان
انودی از خمیر آهک و خاکستر چوب به دست می آید. برای آب بندی بدنه آبگیرها و دیوارها به کار می رود.	اندود دیمه
واداشتن – در معماری به معنی استخوان بندی بناست	اوزیر-افریز
مطالحی که از محل برداشته شده است	ایدری
ترکهایی که جهت قرار گرفتن باد در تاق ایجاد می گردد – به باد گیر هم گفته می شود.	باد پیچ- باد پروا- باد هنج
نوعی قوس بیضی شکل که در ساخت گنبد استفاده می شود ونیست فاصله کانونی به دهانه آن 3 به 4 است	بستو
از محل – حاصل خود محل	بوم آورد
به معنای تاب است در معماری نوعی چفد(قوس)بیضی شکل.	بیز
حیاط دور بسته ای که حوض یا جوی آب در میان داشته باشد – گودال باغچه.	پاد یاو
در معماری ایران چفد و تاق و گنبد را از جاییکه شروع می شده قطه نمی کردند بلکه تکه ایی را بصورت عمود بالا برده سپس منحنی را شروع می کردند .	پا راستی
جایی که تاق شروع می شود	پاکار
تیر حمال یا چیزی که فرسپ روی آن می افتد	پالار
تاق بندی –تاقچه بندی	پتکانه
- یعنی چیزی که از پایین به بالا می آید تونگان یا پیش کرده ( در خوزستان تونجه گویند)	پتکین
پشت بند – دیوار یا نیم تاقی که در پشت دیوار برای نگهداری آن بسازند	پدپیل
تضاد تنوع کاری که برای برهم زدن قرینه و یکنواختی انجام دهند.=پا جفت.	پد جفت
در ختان بی بار – شورانه- تبریزی- سپیدار	پده
قاب – آرایه هایی به صورت قاب بندی مربع و مستطیل در نمای ساختمان .	پرورز
قاب بندی	پرورز بندی
آجر خشت یا سنگی که بطور عمودی در محلهای خالی دیوار می چسبانند .	پکفته - پت کوفته
عایق	پنام
بیرون زدگی پی از دیوار	پنجه پی
چفد معروف ایرانی – پنج یعنی در گاه . او هفتن یعنی پوشاندن	پنج او هفت
اندازه مقیاس- اندازه های معین و مسخصی که در طرح تکرار می شود	پیمون
ستونک باریکو کوچکی که سر سوک دو دیوار قرار می گیرد	پیلک
موزائیک های رنگی جهت تزئین	پیس پیسه
ریسمان کشی	تر کشی
نوعی از ساختمان تاق و گنبد بصورت شعاعی و ترک ترک	ترک بندی
تالار بزرگ - سرسرا	تنابه
مقرنسهای سر ستون مانند سر سنونهای عالی قاپو و چهل ستون	تونگان
دنده های اصلی پوشش تاق- لنگه – قالب	تویزه
رخنه ای در زیرکنگره بارو – سوراخی که در شکاف آن تیر می اندازند	تیر کش
برای جلوگیری از وارد شدن بار بصورت مستقیم بر درگاهها تاقی دیگر روی آن می زنند تا بارها را به جرزها منتقل نماید	جهازه – پالانه
چغا به معنی تپه- کوه بلندی- چغازنبیل به معنی کوه بافته شده	چغازنبیل
قوس	چفت
نوعی مقرنس کاری که آویخته از سقف است	چفت آویز
در ایوانها فاصله بین تیزه قوس تا رخبام	چکاد
نوعی قوس که از تقاطع دو بیضی بدست می آید	چمانه
چوب سختی است که از هندوستان می آورند	چندن
جرزی که در چهار گوشه آن پیلک داشته باشد	چهار ستون
نوعی پوشش که از تقاطع دو تاق آهنگ بوجود می آید	چهار بخش
خان =کاروانسرا- خوره =محل	خان خوره
پایین افتادن	خفت افتادن
پوشش رویین گنبد	خود
سقف آویخته ای که برای دهانهای بزرگ از تاق می آویزند	خوانچه
قطعات مختلف بین کاربندی که بین دوتویزه را می پوشانند	خوانچه پوش
شیارهای روی ستون	خیاره
هواکشهای روی پشت بام	خیشخان
کوشک و ساختمانی که در میان باغهای بیرون شهرو در روستاها وتفرجگاهها می سازند	دسکره
عنصری که بعد از کلاف بندی پای تاقها بر روی پنجره ها جرزها و بالای تاقچه ها با گچ و با شکلی ساده که برجسته تر از دیوار است می سازند	دوال
پیش آمدگی لبه بام – لبه بام و جایی که نماسازی تمام می شوند	رخبام
چیدن ساده آجر و سنگ و خشت لایه لایه روی هم	رگ چین
رنگ نزدیک به بنفش که از دوره قاجاریه در کاشی سازی مر سوم شد	رنگ بداقی
رنگ بنفش مانند گل نگون سار	رنگ نگون سار
بند و سدی که برای ذخیره آبدر پیش رودها بندند	رود زن
شبیه کلاه فرنگی است عنصری جهت نور گسری بصورت عمودی بر روی تاقها قرار می گیرد	روشندان
پیلکی که دور چفت نیز می چرخد	زغره
نقش بندی	زمود گری
نوعی خار که در مناطق کویری بجای کاه در کاهگل استفاده می کنند	ژاژ
نوعی چفد که از تقاطع دو بیضی بدست می آید	سبویی
چهل ستونهایی که در سه طرف دیوار ندارند مانند چهل ستون	ستاوند
مکانهایی که فقط یک طرف آن ستون دارند	ستون آوند
ستونی متشکل از چهار پیلک به هم پیوسته	ستون چهار پری
قطعات سفالی که بصورت پیشبر از گل نپخته می برند و روی آن مهر زده و سپس آنرا می پزند که گاهی لعابدار نیز هست	سفال مهری
اتاق پذیرایی	سفره خانه
سه یعنی برون آمده –کنج بیرون آمده –شکلی که از تقاطع دو تاق به وجود می آید	سکنج
در کاربندی قسمت مثلثی بالای شاپرکها است	سنبوسه
سنگی که خیلی تراشیده شده باشد .	سنگ پا تراش
گچ ملاتی از مایه و گل رس و اندکی گچ نیمکوب . گلی مرکب که نمای ساختمان را با آن می پوشانند .	سیمگل
یا سرمه دان – در کاربندی عنصری است که دو شلع پاسسن آن بلند تر از دو ضلع بالاست – معمولا در بالای پا باریک و سوسنی قرار دارد	شاپرک
ستاره تزئینی- نوع معروف آن ش بند شیرازی است – در گره سازی معمول است.	شش بند
چین و شکن تاق بندی زیر گنبد	شکنج
در معماری چوبهای کوچکی است که به صورت عمودی در دیوار می گذارند تا خر پا را به آن ببندند. ستونکی که برروی آهیانه گنبد گذاشته شده و خود گنبد نیز به آن می چسبد و بر ستون وسط آن میله قرار می دهند	شنگه
سرپوشیده در خراسان به هر سر پوشیده ای اعم از پوشش منحنی یا تخت می گفتند و در جاهای دیگر به ایوانها و تالارهایی که با تاق پوشیده شده اند اطلاق می گردد. سکوی بدون سقفی که در سطح بالاتر از سطح حیاط است و معمولا در جلوی فضاهای بسته قرار می گیرند.	صفه-چفته
حفرههایی که در داخل دیوار و با قرار دادن آجر بدست می آید.	صندوقه
قسمتی از لبه بالای پنجره پیش می آید	طره
یعنی چادر – در معماری اتاق بزرگی است که در وسط ساختمان قرار دارد و اطراف آن دیگر فضاها میگیرند .به اتاق دراز نیز می گویند	طنبی
نوعی شفته است که در شیب بندی یام ها استفاده می شود در غوره گل بجای آهک از نخاله گچ و حاک استفاده می شود.	غوره گل
شاه تیر	فرسپ
تمامی نقشهای باریک اصلی افقی	فریز
مانند دوال است با این تفاوت که در زیر آن پایه ها و یا مقرنس کاری داشته باشید	قطار =کتار
آجر چوبی که جهت تزئینات بصورت منحنی بریده می شود.	قواره
قوسهایی که در نوک آن تیزی دارد. تیزه دار را جناغی نیز گویند.	قوس تیزه دار
قوسهایی که تیزه دار نیستند	قوس مازه دار
تاق قوس	کار
کاشی سفید لعابدار را نقاشی کرده آنرا داخل کوره می گذاشتند و در کار تنظیم می کردند	کاشی هفت رنگ
تاق کوچکی که پشت تاق جهت شیبدار کردن آن می زنند به آن کوره پوش نیز می گویند	کانه پوش
پوشش بین دو تویزه که از دو طرف از چفدها تبعیت می کند.	کژاوه=کجاوه
یک نوع قوس کم خیز ایرانی	کلیل
کلیلی که در دوره اشکانی مورد استفاده زیاد داشته است.	کلیل پارتی
کلاه فرنگی –گنبد تاج مانند –ساختمان میان باغ ها	کل آفرنگ
پوششی که در کمر فضایی زده می شود و آنرا به دو طبقه تبدیل می کند.	کمر پوش
در گاه نما – روزنه های نما	کوردر
دهانه	کوچه
ساختمانی که در میان یک حیاط و باغ قرار گیرد.	کوشک
جایی که پا کار تاق می نشیند	کیز
گچ بری که اطراف آن خیلی ساییده نشده باشد	گچ بری زبره
گچ بری که برجستگی کمی دارد	گچ بری برجسته
گچ بری که خیلی بیرون آمده	گچ بری برهشته
کچ بری که روی کرباس آهار دار انجام می شود	گچ بری پته
شبیه معرق است گچ را در فطعاتی که می خواستند می بریدند و روی کار سوار می کردند.	گچ تراش
استوانه بلند زیر گنبد سافه و گردن گنبدهای دو پوسته گسسته	گریو
نقشهایی که به صورت شکسته است و خطوط مستقیم دارد	گره سازی
نقش برساو شده ای که بصورت تک یا تکرار شده باشد - موتیف	گله
نماسازی که در آجر چینی است و در کل نقش گلی را نشان می دهد	گل انداز
گنبدی که پوسته حمال آن به صورت ترک ترک ساخته شده است	گنبد ترکین
خاگ به معنی تخم مرغ است . گنبدی که است که از دوران بیزکند به وجود می آید مانند گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان	گنبد خاگی
گنبدهای نوک تیز مخروطی و هرمی	گنبد رک
گنبدی که قاعده اش به جای دایره بیضی باشد	گنبد کمبیزه
جایی که تیر در دیوار می نشیند	گیر
ایوانها و تالارهای منفرد	گیری
یا پر- طاق ضربی	لاپوش
غلامگردش- راهرویی که پیرامون بنا می گردد	مرد گرد
گنبد خانه –قسمت اصلی مسجد است که محراب در آن قرار می گیرد . در اصل محل محراب گفته می شود.	مقصوره
گره سازی مختلط آجر وکاشی	معقلی
حیاط	میانسرا
گنبد پیازی و نیم کره	گنبدنار
چوب یا قوس پوشش در گاه	نال در گاه
قسمتهای تو رفته در پلان	نخیر
قسمت پشت به آفتاب ساختمان	نسار/ نسر
نقشی الهام گرفته از برگ کنگر- نمونه آن در گنبد خانه مسجد جامع قزوین می توان مشاهده کرد .	نقش برگ کنگری
	نگین
در گره سازی آجری قطعاتی از کاشی را بصورت ساده استفاده می کرده اند که نمونه بسیار زیبای آن را در برج اخنجان دیده می شود	نگین
تشکی ویا چهای بالش که به جای میل استفاده می شد	نهالین
بیرون زدگی در پلان	نهاز
پرسپکتیو	نهور
برای نما دادن به آجر با دو تخته دو طرف آنرا صاف کرده استفاده می کنند	واکوفته
گنبد خانه و عمارت اصلی	اپدته
آجری که به صورت نره میگذارند در خراسان خزند گفته میشود	هره
سوراخ سقف	هر نو
بند عمودی بین آجرها	هرزه بندی
نشیمن  - هدیش=تالار	هدش
هشت =برجسته-بیرون آمده تنها جایی که از منطقه بسته خانه بیرون می آمده و ارتباط با خارج داشته جهت ایجاد مکث / تقسیم فضایی جهت انتظار	هشتی
نوعی گره سازی تزئینی برجسته و فرو رفته. هشت گیر=برآمده=گود فرورفته	هشت گیر
تاب –سهمی-قوس شکل نیمه تخمه مرغی- نوع معمول چفد در شمال ایران- تاق بار بر – نیم بیضی	هلو چین
ساختمانهایی که از سقف نور می گیرند	هولی
طرح یا پروژه	هور
نوعی ترک بندی و کاربندی – آرایشی در زیر پوشش	یزدی بندی